یکی از پرس های رایج مراجعین این هست که نوار تست کتون چیست؟. این آزمایش در چه مواقعی باید انجام شود ؟. پاسخ این آزمایش به چه صورت تفسیر میشود و به طور کلی یک فرد دیابتی چه اطلاعاتی در این زمینه باید داشته باشد؟
احتمالاً منظور شما نوار تست کتون ادرار است؛ ابزاری ساده، غیرتهاجمی و قابل استفاده در منزل که برای پایش وجود کتون‌ها در ادرار به کار می‌رود. این نوارها در بیماران مبتلا به دیابت (به‌ویژه دیابت نوع ۱) و همچنین در افرادی که از رژیم‌های فستینگ طولانی مدت یا کتوژنیک پیروی می‌کنند، کاربرد فراوان دارند. زمانی که بدن به‌جای گلوکز از چربی به عنوان منبع اصلی انرژی استفاده کند، فرآورده‌هایی به نام کتون بادی‌ها تولید می‌شوند که بخشی از آن‌ها از طریق ادرار دفع شده و با نوار تست قابل شناسایی‌اند.
نحوه عملکرد و تفسیر تست
نوارهای ادراری معمولاً حاوی معرف نیتروپروساید سدیم هستند که به کتون استواستات موجود در ادرار واکنش داده و باعث ایجاد رنگ صورتی تا ارغوانی می‌شوند. شدت رنگ ایجاد شده به‌صورت نیمه‌کمی معیاری از غلظت کتون‌ها در نمونه است. بتا-هیدروکسی‌بوتیرات (BHB)، که در خون کتون غالب است، توسط این نوارها شناسایی نمی‌شود.
پس از تماس نوار با نمونه ادرار، نتیجه طی ۱۵ تا ۶۰ ثانیه با جدول رنگی روی جعبه مقایسه میشود:
- منفی (Negative) یا Trace: بدون کتوز یا کتوز خفیف
- Small تا Moderate: احتمال ورود بدن به کتوز تغذیه‌ای
- Large یا Very Large: می‌تواند نشان‌دهنده وضعیت هشداردهنده کتواسیدوز باشد، به‌ویژه در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۱
موارد کاربرد
این تست در شرایط زیر می‌تواند سودمند یا حتی ضروری باشد:
- بیماران مبتلا به دیابت، به‌ویژه نوع ۱، در صورت افزایش قند خون یا بروز علائمی مانند تهوع و بی‌حالی (برای بررسی خطر کتواسیدوز دیابتی)
- در آغاز رژیم‌های فستینگ یا کتوژنیک، برای بررسی ورود بدن به فاز کتوز
- در شرایط استرس متابولیک، بیماری یا عفونت در بیماران دیابت نوع یک
عوامل مؤثر بر نتیجه تست
- وضعیت هیدراتاسیون بدن: نوشیدن زیاد مایعات ممکن است کتون‌های ادرار را رقیق کرده و نتیجه را کمتر از واقعیت نشان دهد. در مقابل، دهیدراسیون می‌تواند نتیجه را پررنگ‌تر از واقعیت نشان دهد.
- زمان نمونه‌گیری: ادرار اول صبح یا قبل از خواب معمولاً نتایج دقیق‌تری دارد.
- تاخیر در دفع کتون‌ها: این تست وضعیت متابولیکی چند ساعت گذشته را نشان می‌دهد، نه لحظه‌ای.
- سازگاری متابولیک (Keto-adaptation): با گذشت زمان و افزایش بهره‌وری بدن در مصرف کتون‌ها، ممکن است با وجود کتوز پایدار، کتونوری کاهش یابد.
داروها و عوامل مداخله‌گر
برخی داروها و ترکیبات می‌توانند موجب نتایج مثبت یا منفی کاذب در نوار تست کتون شوند:
- داروهایی مانند لوودوپا، فنازوپیریدین، اسید والپروئیک و ویتامین C با دوز بالا ممکن است باعث نتیجه مثبت کاذب شوند.
- در مقابل، در مراحل اولیه کتواسیدوز دیابتی، غلظت بتا-هیدروکسی‌بوتیرات (BHB) ممکن است بالا باشد در حالی که نوار تست آن را شناسایی نمی‌کند و نتیجه به‌صورت منفی کاذب ثبت میشود.
- همچنین داروی امپاگلیفلوزین (Empagliflozin) از خانواده‌ی مهارکننده‌های SGLT2 که در برخی بیماران دیابت نوع ۱ نیز با نظر پزشک استفاده میشود، با کاهش سطح انسولین و افزایش استفاده از چربی‌ها در بدن، ممکن است به‌طور طبیعی باعث بالا رفتن سطح کتون‌ها شود.
این موضوع لزوماً خطرناک نیست، اما نیاز به آگاهی و پایش هوشمندانه دارد. در صورت مصرف این دارو، آگاهی از علائم احتمالی کتوز و استفاده از نوار تست کتون در مواقع خاص (مثلاً هنگام بیماری، کاهش اشتها، یا قند خون بالا) می‌تواند از بروز مشکلات جدی جلوگیری کند. در صورت بروز علائم هشداردهنده، بررسی با تست خونی BHB و مشورت با پزشک توصیه میشود.
نگهداری نوار و تاریخ مصرف
نوارها باید در محل خشک و خنک و در ظرف دربسته نگهداری شوند. تاریخ مصرف پس از باز شدن معمولاً حدود ۶ ماه است. رطوبت، گرما یا نور مستقیم می‌توانند باعث کاهش حساسیت نوار و تولید نتایج نادرست شوند. همچنین، اگر نمونه ادرار برای مدتی در دمای اتاق باقی بماند، ممکن است ترکیبات فرار مانند استون تبخیر شوند.
جمع‌بندی
نوار تست کتون ادرار ابزاری مفید و قابل استفاده در منزل برای پایش ابتدایی وضعیت کتوز است؛ به‌ویژه در بیماران دیابت نوع ۱، یا در افرادی که در آغاز رژیم‌های فستینگ یا کتوژنیک هستند. با این حال، این ابزار دارای محدودیت‌هایی است که در تفسیر آن باید مدنظر قرار گیرد، از جمله: حساسیت به شرایط ادرار، تداخل دارویی، و عدم اندازه‌گیری دقیق BHB.
در صورت نیاز به بررسی دقیق‌تر یا در شرایط بحرانی مانند کتواسیدوز دیابتی، تست خونی β-هیدروکسی‌بوتیرات (BHB) مرجع قابل اعتمادتر است. استفاده از این نوارها باید متناسب با شرایط فرد، هدف درمانی و تحت نظر پزشک یا متخصص تغذیه انجام شود.
اما برای بیماران دیابت نوع ۲ که رژیم سبک‌تری دارند (مانند رژیم کم‌کربوهیدرات یا فستینگ‌های ۱۴ تا ۱۶ ساعته) و قند خون نسبتاً پایداری دارند، استفاده از نوار تست کتون معمولاً ضرورتی ندارد و گاهی ممکن است باعث وسواس یا هزینه‌تراشی غیرضروری شود. در مجموع، توصیه میشود تصمیم‌گیری درباره استفاده از این ابزار با در نظر گرفتن نوع دیابت، نوع رژیم، هدف درمانی، و حتماً با مشورت پزشک یا متخصص تغذیه انجام گیرد.
رامین تقی زاده،
شماره نظام پزشکی ۶۷۶۹
مدیر ارشد سلامت پلتفرم سبک زندگی کتونیا